Uluslararası Çalışma Teşkilatı’na (ILO) üye ülkelerce 28 Nisan, 2001 yılından buyana Dünya İş Sağlığı ve Güvenliği Günü olarak kutlanmakta. Amaç iş kazlarına ve meslek hastalığına karşı işyerlerinde koruyucu önlemler alınmasını sağlamak, çalışanlarda, işverenlerde, hükümetlerde, sendikalarda bu konuda kültür oluşturmak.
Önce tarih
Hipokrat, kurşun zehirlenmesi, Platon, sanatkârların çalışırken karşılaştıkları sorunlar, Galen, çevresel faktörlerin hastalığa yol açmaları konularına değinen ilk düşünürlerdi. Altın, gümüş vb. değerli madenlerin çıkarılması sırasında çalışanların sıklıkla ölmeleri, sakat kalmaları iş sağlığı ve güvenliğine önlem alınmasına dikkat çekmiştir. Bernardino Ramazzini iş sağlığının babası olarak, hastalıkların iş şartlarından kaynaklandığını ortaya koydu.
Bugünkü anlamda iş sağlığı ve güvenliği sanayi devrimine dayanmakta. Sanayi devrimiyle işçilerin, beslenme, barınma, 18 saate varan çalışma, iş kazları ve meslek hastalıklarının toplumsal bir sorun büyüklüğüne ulaşması üzerine İngiltere’nin 1802 yılında haftalık çalışma süresini 58 saate indirdiğini, 1833 yılında da en küçük çalışma yaşının 10 yaş olarak belirlendiğini görüyoruz. Voltaire, Rousseasu, Robert Owen, Charles Turner Thackrah gibi düşünürler eserlerinde iş sağlığı ve güvenliğine yer verdiler. Emile Zola’yı, Cronin’i romanlarına meslek hastalığını konu alan yazarlar arasında sayabiliriz.
Türkiye’de Ereğli’de ilk kömür madeni bulunduktan sonra 1876 yılında Dilaver Paşa Nizamnamesi, iki yıl sonra Maadin Nizamnamesi işçilerin çalışma şartlarını, sürelerini düzenleyen ilk kuralları içermekteydi.
Sağlıklı bir çalışma ve güvenliği sağlayabilmek için öncelikle çalışanın yaş, cinsiyet, eğitim, fiziksel ve ruhsal özelliklerine göre uygun işe yerleştirilmeleri gerekiyor. 1800’lü yıllarda 10 yaşında çocukların çalışabildiği düzenlemelere rastlanırken, çocukları koruyan önlemlerle ILO tarafından 15 yaşına çıkarıldı. ILO ve diğer uluslararası kuruluşların etkisiyle eğitimin 8 veya 11 yıla çıkarılması öngörüldü.
İş sağlığında diğer önemli konu, işyerinde hastalık ve kazalara neden olabilecek risklerin tesbit edilerek, değerlendirilmesi, özel önleyici iş organizasyon yapısının oluşturulması, teknolojik yeniliklerin izlenmesi gerekiyor. Önlemlerin alınması tek başına yeterli sayılmamakta, sonrasında kontrol edilmesi de bir o kadar önemli sayılmaktadır.
Türkiye’de iş sağlığı ve güvenliği
Türkiye, iş sağlığı ve güvenliğinde belirli ilerleme kaydetmekle birlikte önemli sorunlar yaşayan bir ülke. Çalışanlar içinde büyük kısmı oluşturan memurlar ile bağımsız çalışanlar, halen iş sağlığı ve güvenlik düzenlemelerinden yoksunlar. İşçiler bakımından, 2003 yılında 4857 sayılı İş Kanunu’nun yayınlanmasını müteakip çıkarılan yönetmeliklerle ILO ve AB standardında iş sağlığı ve güvenlik normları getirilmeye çalışıldı. Ancak hatırlayacaksınız, İş Kanunu görüşmeleri sırasında, neden “işçi sağlığı” değil de “iş sağlığı” şeklinde tartışma yaşanmıştı. İşçi sendikaları, sağlığın ve güvenliğin işçi için olduğunu, getirilen ifadenin işçiye karşı bir anlayışın sonucu gerçekleştirildiğini ifade etmişlerdi. Sonuçta yasal metne “iş sağlığı” olarak işlendi ve sonrasında çoğunluğu çeviri düzenlemeler, yönetmelikler şeklinde uygulamaya konuldu.
Önceki yazılarımızı takip edenler hatırlayacaktır; “İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun Tasarısı Taslağı” bazı sosyal tarafların itirazları nedeniyle yasalaşamıyor. İşçi sayısı 50’den daha az işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği birimlerinin isteğe bırakılması, sistematik önleyici tedbirlerin alınmasını zorlaştırmaktadır.
Türkiye önümüzdeki yıl önemli bir etkinliğe ev sahipliği yapacak. ILO ve ISSA ile ortaklaşa düzenlenen 19. Dünya İSG Kongresi 2011 yılında İstanbul’da gerçekleştirilecek. Böylece ülke uygulamaları ile dünya standartları arasında karşılaştırma ve eksiklikleri daha iyi değerlendirme fırsatı yakalanacaktır.
İş sağlığı ve güvenliğine yönelik İş Kanunu ve bağlı yönetmelikler dışında Borçlar Kanunu, İş Mahkemeleri Kanunu, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’nda ve diğer sayılabilecek başka kanunlarda hükümler bulunmakta. Dağınık ve parçalı iş sağlığı ve güvenliği önlemleri, hem uygulamayı, hem de denetlemeyi zorlaştırmakta.
Tuzla tersanelerinde, Zeytinburnu ve Davutpaşa’da olduğu gibi ruhsatsız işletilen fabrikalarda, kömür madenlerinde, inşaatlarda meydana gelen iş kazaları sonucu ölen işçiler, kot taşlama işçilerinin maruz kaldıkları meslek hastalıkları, telafisi imkânsız zarar ve acılar bırakmakta.
Yasal düzenlemeler
Türkiye’de Anayasa’ya göre, çalışma, herkesin hakkı ve ödevi. Devletin, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirme sorumluluğunda olduğu, kimsenin, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamayacağı, küçüklerin ve kadınlar ile bedenî ve ruhi yetersizliği olanların çalışma şartları bakımından özel olarak korunacağı hükme bağlanmıştır.
İş Kanunu’na göre, işverenler işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak, işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymak yükümlülüğündedir. İşverenler, işyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını denetlemek, işçileri karşı karşıya bulundukları mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek zorundadır. İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin mevzuat, çıraklara ve stajyerlere de uygulanmaktadır.
İş sağlığı ve güvenlik önlemleriyle, çalışanların kullandığı araç, gereç, makine ve hammaddeler yüzünden çıkabilecek iş kazaları ve meslek hastalıklarının engellenmesi ve özel durumları sebebiyle korunması gereken çocuk, kadın ve özürlü kişilerin çalışma şartlarının düzenlenmesi amaçlanmaktadır. İş Kanunu ile iş kaynaklı hastalık ve kazalar sonucu maddi ve manevi zararları önlemek bakımından, iş sağlığı ve güvenliği kurulları, işyeri hekimleri, çocuk, genç ve kadınların çalışabileceklerine ait sağlık raporları, geliştirilen sistematik önlemler arasında sayılmaktadır.
Erdem 10.05.2010